Een begrijpelijke tekst: 6 kenmerken
Een goede tekst is een tekst die begrijpelijk is voor de lezer. Maar waar moet zo’n goede tekst aan voldoen voordat hij begrijpelijk is? In dit artikel vind je de 6 kenmerken: correct, duidelijk, efficiënt, gepast, aantrekkelijk en betrouwbaar.
De categorieën in dit artikel zijn deels gebaseerd op het boek ‘Een goede zin’ van Mante en Vening.
1. Een goede tekst is correct
Allereerst moet een goede, begrijpelijke tekst taalkundig correct zijn, dus voldoen aan de Nederlandse spelling- en grammaticaregels. Denk aan de werkwoordspelling of de woordvolgorde van een zin.
De Nederlandse spelling en grammatica zijn niet altijd eenvoudig en logisch. Daarom zie je regelmatig dt-fouten in teksten of schrijven we ‘hun hebben’ in plaats van ‘zij hebben’. Toch is correct taalgebruik in een tekst om drie redenen belangrijk:
- Een lezer gebruikt de spelling- en grammaticaregels om willekeurige letters en leestekens te vertalen naar een verhaal van woorden en zinnen. Taal- en typfouten leiden daarbij niet alleen af, ze maken een tekst ook moeilijker te begrijpen.
- Je bent als schrijver minder geloofwaardig als jouw tekst vol fouten staat. Want als de tekst al niet klopt, hoe weet je dan dat de inhoud wel juist is?
- Als je de taalregels niet goed volgt, kan het gebeuren dat de betekenis van een zin verandert en je iets zegt wat je niet wilt.
Voorbeelden van niet-correcte teksten:
De voorbeelden van foutieve zinnen en teksten zijn eindeloos. Ik noem daarom een paar aansprekende voorbeelden:
- “Ik besprak dit met mijn arts, welke bereid was mij alle nodige informatie te geven.” De schrijver verwijst hier onjuist naar de arts. ‘Welke’ gebruik je om te verwijzen naar dingen, en naar mensen verwijs je met ‘die’ of ‘dat’: ‘de arts die’ of ‘het kind dat’.
- “Bijgevoegd vindt u de factuur.” Hier staat letterlijk dat de lezer (‘u’) is bijgevoegd, terwijl natuurlijk de factuur bedoeld wordt. Dit heet een foutieve beknopte bijzin, en hier verandert dus de betekenis van de zin.
- Staan hier grote boeken met letters, of boeken met grote letters? Hier gaat het om de grootte van de letters, dus hoort het ‘groteletterboeken’ te zijn. Een ander voorbeeld: wat is het verschil tussen een ‘lange afstandsraket’ en een ‘langeafstandsraket’?
2. Een goede tekst is duidelijk
Een tekst die taalkundig correct is, hoeft nog niet duidelijk te zijn. Je kunt best ‘correcte zinnen’ schrijven die niets met elkaar te maken hebben. Als lezer kun je er dan nog steeds geen touw aan vastknopen.
Daarom moet een tekst duidelijk zijn: er moet een logische structuur zijn, die ook zichtbaar is. Dat heet de innerlijke en uiterlijke structuur van een tekst.
De innerlijke structuur gaat om het verhaal zelf: het moet goed te volgen zijn. Dat kan met een inleiding, een kern en een slot, maar ook met informatie op plaatsen waar de lezer die verwacht. De inhoud van de zinnen moet ook logisch op elkaar volgen, zodat het ‘een lopend verhaal’ is, zonder gaten of gedachtesprongen die de lezer zelf moet invullen.
Het gaat dus om ‘de globale opbouw’ van je tekst, maar ook om de zinsopbouw. Noem bijvoorbeeld eerst de belangrijkste mededeling, en dan pas de toelichting, het voorbeeld of de bron. En zet woorden die bij elkaar horen ook bij elkaar (anders krijg je een ’tangconstructie’).
De uiterlijke structuur gaat om hoe je de structuur zichtbaar maakt. Daarvoor gebruik je structuuraanduiders, die het verband tussen zinnen en zinsdelen duidelijk maakt. Denk aan kopjes, witregels, signaal- en verwijswoorden en overgangszinnen. Maar ook een inhoudsopgave, een leeswijzer, een inleiding en leestekens brengen structuur aan in je verhaal.
Voorbeelden van onduidelijke teksten:
- “Vorig jaar is er een nieuw arbobeleid ingevoerd. Het ziekteverzuim is flink gedaald. Het is een thema dat blijvende aandacht vraagt.” De zinnen zijn correct, maar de samenhang tussen de zinnen is niet duidelijk. Door signaalwoorden toe te voegen, wordt het verhaal duidelijker: “Een jaar geleden is er een nieuw arbobeleid ingevoerd. Sindsdien is het ziekteverzuim flink gedaald. Toch is het een onderwerp dat blijvende aandacht behoeft.”
- “De marketingafdeling zag verschillende mogelijkheden voor het ondersteunen van deze actie, te weten twee open dagen, die in juni georganiseerd worden, advertenties die geplaatst kunnen worden in de krant en regionaal brochures verspreiden.” Kun je als lezer snel zien hoeveel en welke mogelijkheden er zijn? Opsommingstekens maken het al een stuk duidelijker:
- “De marketingafdeling zag verschillende mogelijkheden voor het ondersteunen van deze actie:
- twee open dagen in juni,
- advertenties in de krant, en
- regionale brochures.“
- “De marketingafdeling zag verschillende mogelijkheden voor het ondersteunen van deze actie:
- Hieronder zie je twee afbeeldingen van de eerste alinea van dit artikel: links de tekst met nauwelijks structuurelementen, en rechts de tekst mét structuur. Je ziet dat kopjes, alinea’s, signaalwoorden, tekstopmaak, kleurvlakken en opsommingstekens de tekst duidelijker en begrijpelijker maken.
3. Een goede tekst is efficiënt
Schrijven is schrappen: hoe minder woorden je hoeft te gebruiken om een boodschap over te brengen, hoe duidelijker en krachtiger die boodschap is.
Daarom is efficiënt schrijven belangrijk voor een goede tekst. Dat betekent geen irrelevante informatie, onnodige herhaling, omslachtige formuleringen en overbodige woorden.
Het kan gaan om hele zinnen waarin informatie herhaald wordt, maar ook om woorden. Denk aan pleonasmes waarbij je een kenmerk van een ander woord herhaalt, zoals ‘witte sneeuw’, ‘overmatig drankmisbruik’ en ‘zo’n dergelijk bedrag’. Ook tautologieën, waarbij je twee keer hetzelfde zegt met een ander woord, is niet efficiënt: ‘maar’ en ‘echter’ of ‘zoals’ en ‘bijvoorbeeld’.
Vraag je bij elk woord en elke zin af of de tekst verandert als je dat woord of die zin schrapt. Blijven de boodschap en inhoud hetzelfde? Dan kan er een streep door de woorden.
Voorbeelden van inefficiënte teksten:
- Een voorbeeld is wollig taalgebruik met omslachtige formuleringen: “Er was voor ons een goede reden om de algemene voorwaarden bij te stellen. Die reden is dat ons gebleken is dat enkele passages niet door de klant werden begrepen.” Dat kan een stuk korter: “We hebben de algemene voorwaarden aangepast, omdat klanten sommige stukken niet begrepen.“
- Volgens Op1 gaat Nederland gaat ‘in razendsnel tempo’ van het slot. Dat is overbodige herhaling en kan efficiënter: ‘razendsnel’.
- Bezoekers welkom heten op je website is wel attent, maar niet doelmatig: daarvoor bezoeken we de site niet. Deze website maakt het extra bont, want hier worden we zelfs dubbel welkom geheten.
4. Een goede tekst is aantrekkelijk
Soms zijn woorden of formuleringen niet fout, maar ook niet aantrekkelijk. Een aantrekkelijke tekst is niets meer dan een tekst die prettig leesbaar is.
Wanneer is een tekst onaantrekkelijk? Bijvoorbeeld als er weinig variatie is in zinsbouw en woordkeus. Of als je veel passief schrijft (zinnen met ‘worden’) en veel werkwoorden of voorzetsels achter elkaar plaatst. Maar ook bij ouderwets taalgebruik waarvoor een alledaags alternatief is.
Voorbeelden van onaantrekkelijke teksten:
- In een ‘normale’, actieve zin is het onderwerp degene die iets doet: “De leraar beoordeelt de toetsen“. Dat is logisch voor onze hersenen. In passieve zinnen is niet ‘de actieveling’ het onderwerp, maar datgene waar iets mee gebeurt: ‘De toetsen worden beoordeeld door de leraar“. Zo’n passieve zin is niet alleen langer, maar ook moeilijker om te begrijpen.
- De ‘stationsomroeper’ van de NS riep vroeger: “De trein welke vertrekt van spoor 2″. Dat is niet fout, maar het klinkt ook niet lekker. Het woord ‘die’ in plaats van ‘welke’ is veel aantrekkelijker. Ook in juridische teksten zie je deze ‘verwelking’ terug:
- Een mooi voorbeeld van ‘verwelking’ in een juridische uitspraak. Rechter Joyce Lie is groot pleitbezorger van begrijpelijke taal in de rechtspraak.
- In deze alinea van de NS begint het bedrijf een zin vijf keer met ‘we’. Het is niet alleen vreemd om zo veel over jezelf te praten als de alinea gaat over ‘uw reis’, maar het is ook niet aantrekkelijk om te lezen.
Bron: Nederlandse Spoorwegen, 17 februari 2022
5. Een goede tekst is gepast
Een tekst schrijf je niet voor de afzender, maar voor de ontvanger: de lezer. Dat betekent dat je woordgebruik en formuleringen moet afstemmen op de wensen en behoeftes van die lezer, maar ook op de regels die gelden in een (zakelijke) situatie.
Dat betekent dat jouw woordgebruik en schrijfstijl moeten passen bij je positie, je doel en je doelgroep. En niet onbelangrijk: zorg dat je consequent bent, dus vermijd stijlbreuk.
Een vraag die je daarbij kunt beantwoorden, is of jouw lezer veel of weinig verstand van het onderwerp. Is het een aandachtige of een vluchtige lezer? Wil de lezer graag snel ’to the point’, of kun je een langere aanloop en voorbeelden gebruiken? En kun je de doelgroep met een persoonlijke ‘je’ aanspreken, of toch met een netter maar afstandelijker ‘u’?
Voorbeelden van ongepaste teksten:
- De algemene voorwaarden van veel bedrijven zijn ingewikkeld om te lezen en begrijpen. Dat lijkt misschien logisch, omdat het over juridische aansprakelijkheid gaat. Het moet dus kloppen en volledig ‘dichtgetimmerd’ zijn. Het nadeel is wel dat het niet voor iedereen te begrijpen is. En als je voorwaarden niet begrijpt, dan is het moeilijk om je eraan te houden. Bovendien kun je voorwaarden ook eenvoudig formuleren. Kijk hier maar eens.
- Bol.com staat bekend om zijn scherpe reacties van de klantenservice. Wat vind jij: gepast of niet?
Bron: Bol.com
6. Een goede tekst is betrouwbaar
De vorige kenmerken gingen vooral over hoe je een verhaal opschrijft. Maar een begrijpelijke tekst gaat ook over wat je vertelt. Dat moet (natuurlijk) betrouwbaar zijn: waar, controleerbaar, transparant en houdbaar.
Zeker bij ingewikkelde onderwerpen waarover veel discussie ontstaat of waarbij veel op het spel staat, is juiste informatie belangrijk. Denk aan strafrechtzaken, de gevolgen van windmolens op onze gezondheid of bijwerkingen van vaccinaties. Maar ook verhalen die niet waar zijn, kunnen best betrouwbaar zijn. Wat dacht je bijvoorbeeld van het Sinterklaasjournaal?
Er zijn een aantal manieren om de betrouwbaarheid van een tekst verhogen, zoals het vermelden de publicatiedatum, het toevoegen van bronvermelding en informatie geven over de auteur of organisatie.
Voorbeelden van onbetrouwbare teksten:
In de laatste jaren is er meer aandacht gekomen voor de betrouwbaarheid van informatie. De verspreiding van misinformatie en fake news via onbetrouwbare sites, politici en ’trollen’ op sociale media hebben grote invloed op bijvoorbeeld de discussie over coronavaccinaties.
Een mooi voorbeeld is Shell, dat in 2021 adverteerde met ‘CO2-neutraal rijden’. Door per liter 1 cent extra te betalen, zou je de CO2-uitstoot van je auto compenseren.
Shell kon alleen niet hard maken dat alle CO2 wordt gecompenseerd, en dat maakt de reclame misleidend en dus onbetrouwbaar.
Inmiddels heeft Shell de tekst aangepast en spreekt het over ‘CO2-uitstoot compenseren’. Maar nog altijd kun je je afvragen hoe waar, transparant, controleerbaar en houdbaar het verhaal is.
Hoe goed en begrijpelijk is jouw tekst?
Wil je weten hoe je jouw teksten ook correct, duidelijk, efficiënt, aantrekkelijk, gepast en betrouwbaar kunt maken? Meld je dan aan voor ‘de begrijpelijke mail’ en ontvang elke week een tip voor een goede (of betere) tekst.
